Përgjatë historisë, njerëzimin e ka shoqëruar edhe dilema e rregullave të përbashkëta. Këto rregulla të bashkëjetesës që ne sot i quajmë ligje, kanë pasur dy versione kryesore të burimit të tyre. Njëra palë e elitës së mendimit, i ka konsideruar ligjet si një sistem parimesh për bashkëjetesë që duhet t’i zbatojmë sepse na i ka zbritur Krijuesi ynë dhe kush tjetër më mirë se ai mund të na i diktojë ligjet. Ndërsa pala tjetër ka pasur qëndrimin se për aq kohë sa ne nuk e vërtetojmë dot se Zoti na ka zbritur ligje të përbashkëta, atëherë duhet që këto ligje t’i krijojmë vetë, me një dakordësim spontan. Në rastin e parë, garantuesi i zbatimit të ligjit dhe dënuesi në rast moszbatimi është vetë Zoti. Në rastin e dytë këtë pozitë e merr shteti. Le të shqyrtojmë në një rend kronologjik se si është propozuar përgjatë zhvillimeve të mendimit politik, marrëdhënia mes moralit (ligjit të Zotit) dhe ligjit (pozitiv / njerëzor).
Grekët e lashtë, dhe veçanërisht Sokrati, duket të jenë pikënisja e shqyrtimit të perspektivave teorike mbi gjenezën e vlerave. Në filozofinë e Sokratit gjenden dy elemente thelbësore të cilat përputhen më së miri: morali dhe logjika. Të dyja elementet konsideroheshin komplementare sepse kur analizoheshin çështjet morale përdorej logjika si themel për veprimet dhe vendimet. Sikurse është komentuar, Sokrati nisej nga premise se të gjithë njerëzit dëshironin të mirën, por mungesa e logjikës i çon ata në rrugë të gabuar. Prandaj, individët duhet t’i qartësojnë mendimet e tyre në mënyrë logjike, që të shmangin veprimet imorale. Prej kësaj perspektive, të mësuarit e vlerave përfshin strategji të tilla si qartësimi i vlerave, ushtrimi i mendimit kritik, dhe bisedat apo dialogjet ku artikulohen dhe shprehen qëndrimet mbi vlerat. Për rrjedhojë, për të, ligjet duhet të ngrihen mbi vlerat.
Aristoteli, nga ana e tij, u interesua për virtytet morale si miqësia, nderimi, drejtësia apo trimëria. Ai sugjeronte se individët mund të përdornin një linjë të caktuar veprimi duke pasur si kontekst ekstremet e dy veprimeve ose sjelljeve; për shembull: ndershmëria dhe pandershmëria; trimëria dhe frikësimi; puna e zellshme dhe përtacia; etj. Duke mbajtur parasysh dy ekstremet, individët mund të kuptonin se cila ishte linja korrekte e veprimit, duke e vendosur veten në midis. Veprimi rrjedh gjithnjë prej vlerësimit racional të cilësdo situatë. Duke qenë se racionalja udhëhiqej prej ndërgjegjes, do të thotë se për të ligji duhej të ngrihej mbi ndërgjegjen.
Hedonizmi ishte një rrymë mendimi shumë e shtrirë e cila rrodhi në filozofinë e grekëve të lashtë. Hedonizmi propozonte “kërkimin e kënaqësisë” si të vetmin qëllim të aktivitetit njerëzor dhe fitoi pëlqim në masë sepse e shpjegoi “artin e të jetuarit” si intensifikimin e shfrytëzimit të çdo momenti përmes kënaqësive shqisore dhe intelektuale. U përfaqësuan me Epikurin i cili e identifikonte të mirën me kënaqësinë dhe të keqen me dhimbjen dhe me Hedonin i cili nxiste kërkimin e kënaqësive që zgjasnin dhe evitimin e dhimbjeve. Për hedonistët ligji duhet të ngrihet mbi kënaqësinë dhe asgjë tjetër.
Për të shënjuar dhe fundin e shekullit të shtatëmbëdhjetë, version i Bentham-it, i njohur si utilitarizëm, shpjegonte se dy janë sovranët që e dominojnë universin: kënaqësi dhe dhimbja. Për të vepruar me qëllim prodhimin e lumturisë më të madhe të mundshme, duhet që të merret kështu në konsideratë e mira më e madhe për numrin më të madh të personave. Kjo rrymë rifitoi terren në fillimet e shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur John Stuart Mill-i prezantoi idenë e një dallese cilësore midis kënaqësive superiore dhe atyre inferiore. Sipas Mill-it, ishte shumë e rëndësishme që të diferencoheshin kënaqësitë përpara se të përzgjidhej veprimi që do të kryhej. Këto parime utilitariste formojnë edhe bazën e pozicionimeve ideologjike të adoptuara prej qeverive me justifikim se duhet të mbrojnë individët e vet prej të keqes që mund tu kanoset prej të tjerëve apo edhe prej vetë vetes së tyre. Praktikisht vijuan që të dy parimin hedonist të ngritjes së ligjit mbi kënaqësinë dhe përfitimi individual.
Në shek. XVIII, Immanuel Kant-i fliste për të vepruar në bazë të “imperativëve kategorikë” që janë edhe burimi i parimeve dhe veprimeve të moralshme. Për këtë mendimtar, kur vepron bazuar tek ndjenjat dhe emocionet, nuk sjell kurrë një veprim që të jetë korrekt moralisht. Duke u nisur prej kësaj perspektive, veprimet tona duhet të jenë kurdoherë të bazuara në ndjenjën e detyrës dhe të përgjegjësisë me disponimin që secili veprim të mund të kthehet në në parim apo ligj universal. Në rakordësi me këtë, strategjitë e edukimit u përqendruan në analizimin e çështjeve globale që prekin të gjithë popullsinë e botës siç janë të drejtat e njeriut, të drejtat civile, mbrojtja e mjedisit, dilemat midis moralit universal dhe përfitimit personal, etj. Për të pra ligji duhej të ishte i bazuar mbi moral, edhe pse ky moral nuk vinte më prej Zotit, por prej shoqërisë.
Në shek. XIX, tekstet e Friedrich Nietzsche-s tërhoqën vëmendje të madhe, duke influencuar kështu teoritë e të mësuarit të moralit dhe vlerave. Ky autor shprehej se impulse themelor i cili nxiste të gjithë veprimin njerëzor është fuqia. Sipas tij, të kërkosh ndihmë tek arsyeja dhe e vërteta është një prej disa opsioneve të ndryshme në barazi me përdorimin e forcës brutale përmes së cilës një individ mund të imponojë vullnetin e vet tek të tjerët. “Tek një besim nuk është e rëndësishme ‘vërtetësia’ e tij, por që ky besim të jetë ‘një afirmim i jetës’ qoftë edhe kur kjo jep ndjenjën e forcës, pushtetit dhe lirisë për këdo që e përdor”. Ajo që propozohet prej tij, është nevoja për të qenë të fortë. Ai gjithashtu trajtoi çështje si marrëdhënia midis fuqisë dhe autoritetit, luftës për fuqi dhe tensionet midis pikëpamjeve të ndryshme apo të kundërta. Për Niçen, jo vetëm qe nuk duhej të ekzistonte më morali, por as logjika formale, për rrjedhojë nuk duhej të kishte as ligje. I vetmi ligj duhej të ishte ndjekja e irracionales individuale.
Në fundin e shek. XIX dhe në fillimet e shek. XX, teoritë e John Dewey sugjerojnë se edukimi i vlerave nuk duhet trajtuar thjesht si çështja e radhës, por si diçka që duhet bërë pjesë e të gjitha disiplinave. Sipas këtij autori thelbi i moralitetit, është efikas vetëm brenda grupeve sociale. Dewey gjithashtu thoshte se edukimi duhet marrë edhe përmes eksperiencës, por ndjekësit e tij e kanë të pamundur të gjejnë në shkrimet e tij ndonjë kurrikul të caktuar e cila specifikon se si teoria të lidhet me praktikën. Për të, ligji është veçse një formë organizimi e cila mund të ndryshojë sa herë që grupi shoqëror dëshiron në kuadër të progresit. Pavarësisht nëse ruan ose jo lidhje me moralin religjioz.
Midis shek. XIX-XX, morën rëndësi edhe postulatet e Emile Durkheim, që mbi të gjitha reflektonin mbi marrëdhënien e individit me shoqërinë. Sipas Durkheim, nëse nisemi nga individi, nuk do të arrijmë kurrë të kuptojmë se çfarë ndodh me grupin. Ata studiues të cilët bazohen tek ky pohim, duhet të përqendrohen tek hartimi i strategjive të duhura për gjetjen e dinamikës së ndërveprimeve dhe vendimmarrjeve në grup. Nga kjo mund të kuptojmë se ligji duhej ngritur sipas tij mbi bazat e traditës së përbashkët, e cila shumicën e kohës vinte si product i besimit. Këtu mund të shohim një mjedis të ndërmjetëm mes Ligjit Hyjnor dhe Ligjit Njerëzor.
Në mbyllje të viteve ‘30, dolën në pah perspektiva “emotiviste” ku përfaqësuesit kryesor qenë Ayer dhe C.L. Stevenson. Teza emotiviste parashtron se “të gjitha shprehitë morale, në thelb, janë një përpjekje për t’i induktuar të tjerëve sjelljen tonë”. Me fjalët e vetë Stevenson-it “qëllimi i diskutimit moral është që të mbërrijë tek kompromisi përmes këmbënguljes”. Sipas kësaj perspektive, arsyetimi moral nuk është subjekt as i logjikës, as i racionalitetit, dhe nuk gjendet as tek veprimet dhe as tek njohja. Për ta adaptuar këtë perspektivë të edukimit të vlerave, duhet përdorur debate, prezantimet dhe shkrimet argumentuese. Pra për ta ligji vjen nga fryma e përgjithshme dhe nuk duhet lidhur me procese transcendence.
Në dekadën e viteve ‘60 u hartuan strategji të ndryshme për mësimin dhe formimin e vlerave prej shkollave të mendimit të ndryshme të themeluara prej Raths, Harmin dhe Simons. Kjo rrymë ka ngjashmëri me atë të Durkheim-it, bazohet tek negocimi i domethënieve por këshillonte hapat e mëtejshëm: të zgjedhësh duke shqyrtuar alternativat; të zgjedhësh instinktivisht; të zgjedhësh lirisht; të vlerësosh zgjedhjen tënde; të afirmosh zgjedhjen tënde; të gjykosh me largpamësi. Sikurse shihet, prioriteti i jepet balancës midis zgjedhjeve dhe opsioneve të dhëna. Sërish një tezë e mesme rreth ligjit.
Gjatë dekadës ‘70 Purpel dhe Ryan i kategorizojnë vlerat duke specifikuar mbi të gjitha, të menduarit, të ndierit, të zgjedhurit, të komunikuarit dhe të vepruarit. Për ta, këto vlera, vlerësohen si absolutisht të rëndësishme. Për më tepër, i jepet më shumë rëndësi pasojave të të zgjedhurit intuitivisht. Një tjetër kritikë që bëjnë këta autorë i referohet faktit se modeli i mësipërm, nuk është thjeshtë një proces për formësimin e vlerave, por gjithashtu imponon disa prej tyre prej së jashtmi. Duke kuptuar kështu se ligji pozitiv duhet të ruajë gjithnjë si bazë ligjet e natyrës.
Po në dekadat ’60-‘70, Kohlberg, si ndjekës i veprës së Piaget, formuloi një teori mbi zhvillimin moral që kishte ndikuar në sistemin e edukimit. Ky autor, duke marrë si bazë etapat e zhvillimit konjitiv të Piaget, solli një ndarje etapash për zhvillimin moral. Sipas tij, arsyetimi moral bazohet tek njohja dhe si i tillë i indukton individit idenë e tërheqjes brenda moralit sa më larg që shkon me njohjen e vet. Rëndësia e këtyre dy autorëve për të kuptuar gjenezën e vlerave, ka qenë aq e madhe sa që një shkollë e tërë mendimi është ngritur mbi bazat e tyre. Ky vështrim progresist i bazave të ligjit na shtyn të mendojmë se ligji duhet ngritur vetëm prej interesave të njeriut.
Disa strategji të tjera për analizimin e vlerave u prezantuan prej Hunt dhe Metcalf, Banks dhe Fraenkel. Këta autorë kanë parashtruar disa etapa konkrete të procesit të marrjes së një vendimi, të arsyetimit moral, dhe të të mësuarit të vlerave. Marsh dhe Stafford i përkthyen këto etapa të mendimit analitik në ushtrime praktike, si pjesë e metodologjisë shkollore.
Për të mbajtur një qëndrim përfundimtar, sigurisht që duhet të mbajmë në konsideratë se këta autorë përfaqësojnë nektarin e dijes dhe mendimit njerëzor në histori. Kjo nuk do të thotë gjithsesi se ndonjëri prej tyre ka monopolin e së vërtetës absolute. Por kjo nuk do të thotë gjithashtu se disa prej tyre nuk janë më pranë sesa disa të tjerë ndaj kësaj të vërtete. Po t’i referohemi një prej mendjeve më gjeniale të njerëzimit, Edmund Burke-ut, do të thoshim se të drejtat natyrore të njeriut, vijnë prej Atij që edhe natyrën e krijoi për ne. Kjo do të thotë se cilido ligj që njeriu krijon vetë, duhet ngritur vetëm mbi bazën e shenjtërisë që njeriu bart si krijesë e Zotit. Opsionet gjithnjë mbeten dy: a) Të ndërtojmë ligje vetë, bazuar tek fjalët e Zotit; b) të ndërtojmë ligjet vetë duke e konsideruar veten zotër të vetes dhe të njëri – tjetrit.