Për të studiuar rolin e individit si subjekt i së drejtës ndërkombëtare, na duhet të fokusohemi më së shumti tek zhvillimi i të drejtave të tij, në rrafsh ndërkombëtar. E sigurisht që të drejtat e njeriut janë themeli i evoluimit të statusit të individit si subjekt. Përkrahësit e të drejtave të njeriut shpesh marrin universalitetin e tyre për të mirëqenë (Roth, 2001). Të drejtat e njeriut deklarohet të paraqesin “një sërë vlerash të cilat mund të jenë të vëzhguara universalisht, pavarësisht veçantisë së traditave njerëzore prej të cilave ata respektojnë këto vlera” (Langlois, 2002). Se çfarë e përbën një të drejtë njerëzore dhe cilat të drejta janë të përfshirë në listën e “të drejtave universale të njeriut”, është një çështje e diskutueshme edhe në mesin e mbrojtësve flaktë të idesë. Pikëpamjet e ndryshme variojnë nga një konceptim minimalist i të drejtave të njeriut, i cili është i kufizuar në të drejtën e paprekshmërisë fizike, sigurinë dhe lirinë nga tortura (Ignatieff, 2001), për më tepër në një konceptim të gjerë, i cili mund të përfshijë të drejtën për arsimim, të barazisë para ligjit ose të qeverisjes demokratike (Cohen, 2004b, Reisman, 1990). Ajo që i bashkon këto koncepte është supozimi themelor se të drejtat e njeriut janë universale dhe si pasojë janë të pavarura ndaj ekzistencës së të drejtës pozitive (Brown, 1997). Me qëllim të krijimit dhe të vendosjes së të drejtave universale të njeriut është i nevojshëm një ligj tjetër, pasi të drejtat pozitive varen nga juridiksione të veçanta; ata nuk mund të jetë universal në një botë me shtete sovrane (po aty). Për këtë arsye një lloj ‘natyror’, hyjnor apo para-institucional i ligjit duhet të shërbejë si bazë për të drejtat e njeriut pasi ato “supozohet se i përkasin njerëzve ‘natyrshëm’ – që është bazuar në humanizmin e tyre të përbashkët” (Beitz, 2003 fq.41, Hart, 1955).
Natyra problematike e idesë universaliste të të drejtave të njeriut bëhet e qartë kur ndeshim koncepte më të gjera të të drejtave të njeriut të tilla si ato të mishëruara në Deklaratën Universale (OKB, 1948) dhe në ato të mbështetura nga aktivistët e të drejtave të njeriut (psh Amnesty International, 2012). Të drejtat për barazi para ligjit, për lirinë e fesë dhe të sovranitetit të popullit nuk mund të bazohen drejtpërdrejt në ndonjë variant të ligjit para-institucionale apo ‘natyral’ sepse presupozojnë institucione të veçanta të tilla si një sistem funksional juridik dhe ndarjen e kishës dhe shtetit (Cohen, 2004b). Diskursi i “të drejtave universale të njeriut” eklipson faktin se këto institucione janë nisma të një tradite të caktuar të njeriut: traditën laike, liberale dhe demokratike të Iluminizmit (Langlois, 2002).
Më e mira mbi të cilën mund të shpresojmë, me sa duket, është një konsensus në mbarë botën në një konceptim minimalist të drejtave të njeriut. Me siguri e drejta për jetën do të përfshihet në këtë ‘konsensus i mbivendosur’ midis traditave të ndryshme etike dhe fetare të botës? Unë mendoj se edhe ky koncept minimalist i të drejtave të njeriut është problematik. Si gjithmonë, “djalli qëndron në detaje”. Të konsiderojmë për shembull një katolik të devotshëm dhe një liberal laik të ballafaquar me një situatë ku aborti është mjeti i vetëm për të shpëtuar jetën e një gruaje shtatzënë. E drejta për jetën e nënës dhe të drejtën për jetën e fetusit janë reciprokisht ekskluzive. Në këtë rast katoliku dhe liberali me siguri do të bien dakord mbi atë që përbën “të drejtën e njeriut për jetën ‘(Langlois, 2002). Për të nisur një polemikë: Një komb katolik i devotshëm mund të bëjë thirrje për një ndërhyrje humanitare “për të parandaluar mijëra raste të abortit të praktikuar rregullisht në perëndimin laik” dhe justifikuar atë me një konceptim të veçantë të së drejtës së njeriut për jetë (Koskenniemi, 2002, p .167). Megjithatë, kjo nuk do të thotë se ne duhet të kundërshtojmë idenë e një “konsensusi mbivendoses” për të drejtat themelore të njeriut në mesin e traditave të ndryshme filozofike dhe fetare të botës. Çështja është se këto të drejta të njeriut janë të pranueshme vetëm nga ato pasueses të çdo tradite të veçantë që e kanë pranuar tashmë nocionin liberale të asaj që do të thotë të jetë një individ njerëzor. Konsensusi botëror për një jetë të mirë dhe shoqërisë kozmopolite të cilat janë të nënkuptuar nga diskursit të drejtave universale të njeriut nuk ekzistojnë. Korniza teorike për të drejtat universale të njeriut nuk është (ende) në vend. Të drejtat e njeriut mbi të cilat bazohen instrumente drejtës ndërkombëtare kanë origjinën e tyre në një traditë të veçantë të njeriut, përkatësisht liberalizmit politik të Iluminizmit (Brown, 1997).
Duhet t’i shohim të drejtat e njeriut si një mjet diskursi dhe jo si “atribute të veshura si hajmali nga njerëzit primitivë, të cilat shmangnin tiraninë në njerëzim” (Freeman, 1994, p.498). Diskursi i riformuar i të drejtave të njeriut do të duhet të lejojë të gjitha traditat e ndryshme njerëzore për të kthyer të kuptuarit e drejtësisë në gjuhën e të drejtave të njeriut në mënyrë që ata mund të shohin këto të drejta që burojnë nga botëkuptimi e tyre dhe jo nga idetë e një periudhe të caktuar në historinë Evropiane (An-Na’im, 1992).
Në pjesën e parë të argumentit tim kam treguar se kuadri social, i cili është presupozuar nga ideja e “të drejtave universale të njeriut”, nuk është dhënë në sferën ndërkombëtare. Në pjesën e dytë diskutoj se ky është edhe rasti në lidhje me kuadrin politik. Korniza aktuale mund të bëjë ligjin ndërkombëtar në bazë të të drejtave të njeriut në varësi të zgjedhjeve të politikës së jashtme të shteteve të fuqishme. Për shkak të kufizimeve të hapësirës do të përqendrohemi në një instrumentalitetin e ligjit ndërkombëtar, bazuar në idenë e të drejtave të njeriut për të ilustruar mendimin tim: të drejtën penale ndërkombëtare.
E drejta ndërkombëtare penale është e dominuar nga trashëgimia e gjyqeve të krimeve të luftës të Nurembergut dhe Tokios (Teitel, 2000). Për herë të parë, përgjegjësia për shkeljet në shkallë të madhe të drejtave të njeriut u atribuohet individëve e jo shtetet. Ky “regjim i ri humanitar” i bazuar në të drejtat e personave dhe popujve, në vend të shteteve, kapërceu kufizimet dhe karakterin “pashpresë politik” të ligjit penal të brendshëm në periudha të pasluftës dhe kërkoi për të përmbushur parimet bazë ligjore të drejtësisë dhe paanshmërisë (po aty. p.33). Megjithatë, ka konsensus, madje edhe në mesin e mbrojtësve të gjykatave penale të Nurembergut dhe Tokios, se ato janë karakterizuar nga “drejtësi selektive” (Bass, 2002). Qasja dominante pragmatiste-ligjore e drejtësisë penale ndërkombëtare mbron këtë formë të shtrembëruar të drejtësisë globale duke iu referuar kërkesave të sistemit anarkik ndërkombëtar. Ata argumentojnë se në një botë ku “mosndëshkimi është shumë i zakonshme […], duke pritur për drejtësi të përsosur ndërkombëtare ndoshta do të thotë marrjen e asnjë drejtësinë në të total” (ibid., P.1040). Në të kundërt, unë mendoj se në vend të gjetjes së një gjysme të drejtësisë, ne kemi tashmë një të kalbur.
Qasja pragmatike-ligjore nuk arrin të shohi se korniza aktuale ndërkombëtare, në të cilën pushteti është i shpërndarë në mënyrë të pabarabartë, mundëson shtetet me ndikim dhe mbrojtësve të tyre lokalë të marrin të drejtën ndërkombëtare për qëllimet e tyre (Graubart, 2010). Punimet e gjykatave penale të Luftës së Dytë Botërore përjashtojnë të gjitha krimet e luftës të kryera nga Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e saj. Edhe pse këto krime nuk jane të së njëjtës shkallë si ato të kryera nga nazistët, me siguri ka shkelje në shkallë të madhe të të drejtave të njeriut. Përdorimi i bombave bërthamore kundër mijëra civilëve në Hiroshima dhe Nagasaki ose “përdorimin e bombave ndezëse në popullsinë urbane në qytete të tilla si Dresden dhe Tokio” nuk kanë qenë objekt i hetimit ligjor për shkak të nënshtrimit të gjykatave ndaj politikës së pushtetit (ibid., p.413).
Zhvillimet pas luftës së ftohtë panë rritjen e ‘legalizimit’ të së drejtës penale ndërkombëtare pasi gjykatat fituan autonomi nga aktorët shtetërorë (po aty.). Gjykatat ndërkombëtare penale ad-hoc për ish-Jugosllavinë (ICTY) dhe për Ruandën (ICTR) konstatohjnë se konfliktet lokale të cilat tradicionalisht bëjnë thirrje për menaxhim të brendshëm, tani konsiderohen të meritojnë vëmendjen ndërkombëtare; ligjet e luftës tani zbatohen brenda vendit si dhe për konfliktet ndër-shtetërore (Teitel, 2002). Megjithatë, pavarësisht rritjes së fushës dhe autonomisë të së drejtës penale ndërkombëtare, ajo është ende e karakterizuar nga “drejtësi selektive” dhe e përshtatshme për të politikën e pushtetit. TPNR, për shembull, “I mungojnë si mjetet dhe mbështetja politike për të detyruar Frontit Patriotik te Rëandas [e cila tani është në pushtet] të dorëzojë zyrtarët dhe ushtarët e saj” (Graubart, 2010, p.416). Trupat e PRF vlerësohet të kenë vrarë deri në 200.000 hutu në Ruanda dhe Kongos nga viti 1994 (Moghalu, 2005). Në lidhje me ICTY, një deklaratë e ish-kryeprokurores, Carla Del Ponte, ilustron këtë mendim:
Shpejt arrita në përfundimin se është e pamundur të hetohet NATO, pasi NATO dhe shtetet anëtare nuk do të bashkëpunojë me gjykatën. Ata nuk do të na japin qasje në dosje dhe dokumente. (2009, fq.60)
Bombardimet e NATO-s në Serbi më 1999 vlerësohen të kenë shkaktuar deri në 500 viktima civile dhe të përbëjnë shkelje të së drejtës humanitare ndërkombëtare (Koskenniemi, 2002). Gjykatat penale ndërkombëtare kanë ngritur një “rend të shtrembëruar ligjor që më tepër pengon se ndihmon të përparojë kauzën e drejtësisë së vërtetë globale (Graubart, 2010). Mbetet për t’u parë nëse Gjykata e Penale Ndërkombëtare sapo krijuar mund të kompensojë mangësitë e gjykatave të ad-hoc dhe të funksionojë si një instrument i vërtetë i paanshme, i drejtë dhe i së drejtës ndërkombëtare penale. Mjafton të themi se SHBA, Kina, India dhe Rusia kanë përjashtuar tashmë qytetarët e tyre nga juridiksioni potencialisht universal i Gjykatës dhe se anëtarët e Këshillit të Sigurimit të OKB-së mund të shtyjnë procedimet ICC në kohë të pacaktuar (Mayerfeld, 2003, p.123). Realiteti politik i sistemit aktual ndërkombëtar është ende shumë larg nga shoqëria kozmopolit.
Për dy arsye ideja e “të drejtave universale të njeriut” nuk mund të ofrojë një bazë të qëndrueshme për zhvillimin e së drejtës ndërkombëtare. Së pari, kuadri social për “të drejtat universale të njeriut” nuk është dhënë në sferën ndërkombëtare: Ne nuk mund të biem dakord për universalitetin e tyre. Së dyti, korniza politike nuk është në vend akoma: Në këtë klimë, e drejta ndërkombëtare e bazuar në të drejtat e njeriut mund të çojë në një formë të shtrembëruar të drejtësisë globale. Nëse nuk kemi zhvilluar një kuptim më fleksibël të së drejtave të njeriut dhe nëse ne mund të garantojë paanshmërinë dhe drejtësinë e institucioneve të së drejtës ndërkombëtare, ai nuk mund të ofrojë një bazë të qëndrueshme për zhvillimin e të tjera.
Bibliografia
- Abbott, K. & Snidal, D. (2000). Hard and soft laë in international governance. International Organization, 54, 3. fq.421-456. PDF
- An-Na’im, A., ed. (1992). Human rights in cross-cultural perspectives: A quest for consensus. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. PDF
- Bass, G. (2002). Victor’s justice, selfish justice. Social Research, 69, 4.1035-1044. PDF
- Beitz, C. (2003). Ëhat human rights mean. Daedalus, 132, 1, ‘On International Justice’.36-46. PDF
- Cohen, J. (2004a). Ëhose sovereignty? Empire versus international laë. Ethics & International Affairs,18, 3. fq.1-24
- Hart, H.L.A. (1955). Are there any natural rights? The Philosophical Revieë, 64, 2.175-19. PDF
- Ignatieff, M. (2001). Human rights as politics and as idolatry. Princeton: Princeton University Press. PDF
- Koskenniemi, M. (2002). The lady doth protest too much: Kosovo, and the turn to ethics in international laë. The Modern Laë Revieë, 65, 2. fq.159-175. PDF
- Langlois, A. (2002). Human rights: The globalisation and fragmentation of moral discourse. Revieë of International Studies, 28, 3. fq.479-496
- Mayerfeld, J. (2003). Who shall be judge? The United States, the International Criminal Court, and the global enforcement of human rights. Human Rights Quarterly, 25, 1. fq.93-129. PDF
- Roth, K. (2001). The case for universal jurisdiction. Foreign Affairs, 80, 5. fq.150-154. PDF
- Teitel, R. (2000). Transitional justice. New York: Oxford University Press. PDF