“… ai që nuk do t’ia japë vetëm rastit mundësinë për të menduar se të gjithë qeveritë në botë janë produkt vetëm i forcës dhe dhunës, dhe që njerëzit jetojnë së bashku vetëm nga rregulla që s’janë vec atyre të kafshëve, ku më I forti mbart ato … duhet nga nevoja të gjejë një tjetër ngritje të qeverisë, një tjetër fuqi origjinare të politikës … “— nga Traktat i Dytë për Qeverisjen
Filozofia Politike e John Locke
Hyrje
John Locke (1632-1704) paraqet një figurë intriguese në historinë e filozofisë politike, madhështia e ekspozitës te së cilit dhe gjerësia e veprimtarisë shkencore mbetet thellësisht me ndikim.
Locke propozoi një koncept radikal të filozofisë politike të rrjedhur nga parimi i vetë-pronësisë dhe të drejtës konkluzive të pronës, e cila nga ana tjetër është e bazuar në pretendimin e tij të famshme se një njeri fiton pronësinë mbi një burim, kur ai përzien e punën e tij me të. Qeveria, argumentoi ai, duhet kufiziohet në sigurimin e jetës dhe pronës së qytetarëve të saj, dhe është e nevojshme vetëm për shkak se në një shtet ideal anarkik të natyrës, lindin probleme të ndryshme që do ta bënte të pasigurt jetën më shumë se nën mbrojtjen e një shteti minimal. Locke është gjithashtu I famshëm për shkrimet e tij mbi tolerancën, në të cilën ai e mbështet të drejtën e lirisë së ndërgjegjes dhe fesë (me përjashtim kur feja vlerësohet si jo tolerante!), Dhe për kritikat e tij bindëse të monarkisë trashëguese dhe patriarkizëm. Pas vdekjes së tij, mendimi I tij politik I pjekur I dha mbështetje partisë liberale britanike dhe parimeve të saj në Epokën e Iluminizmit edhe për ndarjen e shtetit dhe Kishës;pati gjithashtu ndikim edhe në Kushtetutën amerikane, si dhe në rritjen e teorive të të drejtave të njeriut në shekullin XX.
Megjithatë një studim më I afërt do të na zbulonte aspekte dhe thellësi të reja që nga një skicë hyrëse si kjo nuk mund të kapëshin. Nukmund të kapet thellesia e mendimint e një mendimtari të madh në disa faqe apo paragrafë sidomos nga një mendimtar më I vogël, edhe sikur ky t’I ishte afruar me një interes të vecantë filozofik këtij autori. Duhet gjithmonë t’I kthehemi origjinalit dhe ta vëzhgojmë, në këtë rast Locke, pikërisht aty në tekstet e tij origjinale.
Locke është me të drejtë i famshëm për traktatet e tij, por gjatë jetës së tij ai e hodhi poshtë autorësinë e tij, edhe pse ai në menyra të hollla i rekomandonte leximin e tyre si thelbësore në letra dhe mendime në lexime për zotërinj. Traktatet shpejt u bënë një klasik në filozofinë politike, dhe popullariteti i tyre ka mbetur i pashuar që nga koha e tij; “Industria akademike John Locke ” është gjallë dhe e vëzhguar gjerësisht me një revistë akademike (Studimet John Locke) dhe libra që vijnë rregullisht dhe që kanë të bëjnë me filozofinë e tij.
1.Locke: Një vështrim i përgjithshëm i filozofisë së tij politike
Gjëja e parë që duhet theksuar është se filozofia e Lockut është e ndarë në dy periudha të prera- periudhën e tij në Oksford (1652-1666) dhe periudha e tij në Shaftesbury, kur ai ishte i punësuar nga Zoti Anthony Ashley-Cooper (më vonë Earl i Shaftesbury) 1666- 1683.Këto “dy Locke” jane disi të dallueshëm dhe duhen mbajtur në mendje edhe sikur shkrimtari të apo lexuesi të jetë duke I kushtuar vëmendje vetëm Traktatit të dytë për qeverisjen. Duhet mbajtur pra parasysh se megjithëse Traktatet mund të jenë kulminimi I maturimit të mendimint politik të lockut ato janë edhe një rrjedhojë e vazhdimësisë së mendimit të tij që nga kohë të hershme.Dhe pikërisht edhe mohimi I tij mbi autorësinë e librave ishte vec se një pasojë e frikës së persekutimit që disa mendimtarë para tij kishin vuajtur për shkak të ideve të tyre, egjithëse ato trazira kishin reshtur shume kohë përpara se Lock të nxirrte Traktatet.
Në periudhën e tij të hershme si një student dhe mësues në Oksford, Locke ishte moralisht dhe politikisht konservator,ish një kohë ku një qeveri e fortë dhe e qëndrueshme preferohej mbi një anarki të dukshme, sidomos pas luftës civile në ishujt britanikë(1642-1651). Locku i pjekur u zhvillua në një ithtar radikal të lirisë fetare, lirisë individuale dhe të ndërgjegjes. Jo se ai u bë një anarkist ose një liberal i plotë dhe i vazhdueshëm që përçmon përdorimin e pushtetit – pushteti, besonte ai, është thelbësor për drejtimin e njëmirëqënie të përgjithshme paqësore, por ajo duhet të kontrollohet në mënyrë energjike dhe të kontrolluar, si dhe të përdoret për sigurimin e interesave kombëtare. Shkrimet e tij më vonë janë me siguri rrymën e “liberalizmit klasik ‘ku mbështetet shenjtëria e pronës private, vetë-pronësisë, qeveria minimale, dhe mosbesimin lindur në përdorimin e pushtetit, por në të gjithë teorizimin e tij politik dhe përkundër theksimit ndaj të drejtave të padhunueshme, ai mbetet, politikisht konservator, ekonomikisht merkantilist, moralisht autoritar, thellësisht i krishterë, dhe përgjithësisht dyshues ndaj njerëzve që mund të ndikojnë në paqen e mirëqenies së përgjithshme dhe të sigurisë (ateistët, kuakersat, katolikët).
Gjatë gjithë shkrimeve të tij Locke thotë se ata që do të kërcënojnë apo dëmtojë qeverinë përmes intolerancës së tyre, animet drejt teokracisë papnore, ose që zhyten në plogështi duhet të ndëshkohen dhe të nxirren jashtëligji në bazë të skemave të tij: mospërputhjet ose të paktën intoleranca apo pohime të kujdesshme fitrojnë hollë brenda kornizës së përgjithshme të tij liberale . Në të vërtetë,në shkrimet e 1669 Locke pranon institucionin e skllavërisë, si dhe në fund të 1697 (një dekadë e gjysmë pas shkrimit të dy traktateve), ai këshillon grupe lypësish të futen në shërbimin ushtarak dhe se lypja nga të miturit duhet të “fshikullohet pa merak.”.
Së dyti duhet thënë se veprat e tij e meritojnë një rilexim për të kapur në të humorin ehollë që I pershkon teoritë e tij dhe për të shijuar stilin e matur që karakterizon veprat e Lockut ku fshihet një thellësi e madhe mendimi rreptësisht e argumentuar në cdo pikë. Lock nuk llomotit nëpër ekstreme e as nuk I vesh ngjyra letrare misticizmi shkrimeve të tij apo bollëk metafizike për të ngopur shpejt lexuesin.Si nje mjek dhe shkencëtar amator që ishte nuk është për tu cuditur metodiciteti dhe argumentimi I fortë I veprave të tij. Argumentet e Locke në tekstet e tij paraqesin një vizion të pa kompromis dhe modern të empirizmit dhe të kureshtjes shkencore, megjithatë, gjuha e tij është e zhytur në anekdota të Dhiatës së Vjetër dhe referenca që kur ne lexojmë shkrimet e tij, duhet të kujtojmë se John Locke ishte i shekullit XVII, puritan dhe me sfond Skolastik derinë largimin e tij nga Oxfordi dhe fillimin e punës me Lord Ashley ambicioz.
- Traktati i Dytë për Qeverisjen
Traktati i Dytë për Qeverisjen (1660 dhe 1662), nuk u publikua deri në shekullin 20.Ky libër u shkrua si një përgjigje për studentin e tij në Kishën e Krishtit, Edëard Bagshaë, i cili kishte botuar dhe argumentuar për vërtetësinë fetare edhe si një refuzim ndaj përpjekjeve të shtetit për uniformitet fetar, dhe miqtë dhe nxënësit e të cilit kishin vjedhur furnizimet e priftërinjve si reagim ndaj asaj që ata (me të drejtë), konsideronin si një ndryshim në politikën ndaj uniformitetit fetar.Bagshaë ishte një prezbiterian i cili ishte në përgjithësi dakord me tezat e Lockut, por që me forcë kundërshtonte Anglikanizimin e fesë të kërkuara nga Akti.
Lock I fillon shkrimet e tij duke thënë se sa dëme I kanë shkaktuar vendit shkarravinat e vazhdueshme të teorive fetare dhe se “pena është edhe më fajtore se shpata vetë”. Ai argumenton atëherë se për të mirën e përgjithshme mospajtimet fetare duhet të shuhen nën legjislacionin vendimmarrës të shtetit, ku duhet të jetë pikërisht ky I fundit që duhet të vendosë mbi unifikimin apo uniformitetin e fesë. Pikërisht pra feja dhe zënkat e saj duhet t’I nënshtrohen nevojës për paqe dhe siguri të qytetarëve të cilën ua siguron vetëm shteti.
Për formimin e një mirëqenie të përgjithshme argumenton Locku, me tonalitete të forta nga Hobbs,një njeri duhet të heqë dorë nga liria e tij përpara gjykatësit , Locke argumenton, në gjurmë të forta Hobbesian, një njeri duhet te gjykatësi, “dhe [t’I besojë] gjykatësit me pushtet të plotë mbi të gjitha veprimet e tij si të ishte ai vetë.”. Jo vetëm që çështje të tilla duhet t’i jepen direkt gjykatesit por njerëzit janë të detyruar gjithashtu të binden. Krishti urdhëroi bindje, vëren ai, dhe pas të gjitha, gjyqtari punon për mirëqenien e publikut, ndërkohë që shtetasi, individi kërkon vetëm interesin e vet.Rrjedhimisht, përpjekjet me interes vetjak për zgjidhjen e problemeve do të çojë në përplasje e konflikte në qoftë se ata nuk vihen në duart e gjykatësit – sunduesit.
Megjithatë pushteti I sunduesit mbi qytetarin thotë Lock kufizohet vetëm në atë cfarë mund të shihet, pasi sic e përmend shpesh edhe më vonë ndërgjegja e një njeriu është private. Prandaj edhe pushteti I shtetit do të jetë vetëm I jashtëm. Mendim ky I një klasiku romak . Roma ku toleroheshin të gjitha inklinacionet e tjera fetare të qytetarëve të saj për aq kohë sa ata formalisht adhuronin zotat romakë gjë që të krishterët e parë refuzuan ta bëjnë duke prodhuar jo pak martirë. E megjithatë ai beson se zgjuarsia në përdorimin e pushtetit nga sunduesit dhe koha do t’I sjellin njerëzit butësisht në të njejtën kishë. Fundja duhet edhe të kujtojmë se Locke është i idesë se një sundimtar natyrshëm zotëron urtësi.
Ku qëndron rreziku më I madh pyet lock, në duart e një njeriu të vetëm të mencur apo në duart e një turme injorantësh?një këshilli të rregullt, apo një turme të hutuar?” Kjo i bën jehonë dilemës së vizionit më idealist të politikës dhe vërtetë, Locke bën një analogji që përdoret nga të gjithë të shtetit të Platonit, e nevojës për një kapiten të aftë për anijen (krh. Republika e Platonit , Libri VI), e cila supozon se qytetarët janë në një anije të vetme dhe jo një flotë anijesh të vogla që kërkojnë të gjithë qëllimet e tyre, pra këtë pozitë kolektiviste t ne jemi marinarët në nevojë të madhe për një kapiten i shkathët, Locke e ndryshoi (por asnjëherë plotësisht )ktëtë vizion në vitet e tij në Shaftesbury.
Lock është thellësisht mosbesues ndaj turmave. Ai shprehet se turma është gjithmonë e pangopur dhe se ajo vetë nuk njeh kufij dhe kërkon në vazhdimeësi. Liria dhe pushteti I pakufizuar I popullit është një iluzion mendjesh të dobëta. Për të liria e fesë do të sjellë vec rebelë dhe prishës paqe të maskuar si fetarë që të armatosur me bindjen se janë në të drejtë do të veprojnë në format më c njerëzore. Prandaj një liri e tillë nuk duhet lejuar, pasi do të sillte konflikt e luftë.
Në traktatin e dytë Lock e zgjat deri në masën pë rtë mbuluar pushtetin e gjykatësit detyrën e të krishterëve për bindje. Ai shprehet se qytetarët duhet t’I binden pa kushte magjistratës, duke u bërë gjithashtu bisht edhe diskutimeve që nëse pushteti u është dhënë personave të duhur apo jo. Pra edhe në qoftë se gjykatësi shkel mbi ndonjë të dejtë të qytetarit ky duhet t’I bindet pasi Zoti vetë deshi që bota të kishte rregull.
Mirëpo Lock tregohet kontradiktor duke pohuar vetë se ndërgjejgja dhe liria e gjykimit nuk mund të përfshihen nën pushtetin e sunduesit por që ata prapë në formën e tyre të jashtme duhet t’u binden atij pushteti. Në këtë formë e drejta e gjykimt dhe veprimit të lirë do të shkelej. Megjithatë kontradiksionet e hapura në përpjekjen e Locke në zgjidhjen e çështjeve politike të kohës së tij do të acarohet dhe do të bëhen të dukshme më vonë- në qoftë se njerëzit kanë për të shkuar kundër ndërgjegjes së tyre që t’i binden gjykatesit, atëherë ata i kthejnë shpinën Perëndisë së tyre, e nëse ata nuk i binden gjykatësit në ndjekje të ndërgjegjeve të tyre, atëherë ata revoltohen kundër monarkut të tyre dhe të sistemit laik për sigurimin e paqes në vend. Locke nuk mund të shkojë në të dyja rrugët dhe liria e ndërgjegjes së njerëzve në fund të fitojë mbi besnikërinë politike. Megjithatë, thotë Locke, bindja është gjithmonë rruga e “qetë dhe e sigurtë” dhe duke bërë një analogji me kishën, themi “barinjtë e kishës mund ndoshta gabojnë, përsa ata janë drejtues, por delet sigurisht nuk mund të gabojnë, përsa ata ndjekin.”
- Analizë mbi pikat kyce të prekura në Traktat i dytë për qeverisjen
Traktati i dytë përbëhet nga një parathënie e shkurtër dhe 19kapituj. Në kapitullin I, Locke e përcakton pushtetin politik, si të drejtën për të bërë ligje për mbrojtjen dhe rregullimin e pasurisë. Sipas tij, këto ligje punojnë vetëm për shkak se njerëzit i pranojnë ato dhe për shkak se ata janë për të mirën publike. Në kapitullin II, pohon Locke që të gjithë njerëzit janë në fillim në një gjendje të natyrës. Një njeri në këtë gjendje origjinale është i detyruar nga ligjet e natyrës, por ai është nga ana tjetër në gjendje të jetojë, veprojë, dhe vepruar me pasurinë e tij si ai e sheh të arsyeshme. Më e rëndësishme, qeniet njerëzore, të lirë nga ligjet arbitrare të njerëzve të tjerë, kanë një detyrim për të mbrojtur interesat e njëri-tjetrit, pasi që ata janë të gjithë njëlloj bij të Perëndisë. Ata gjithashtu kanë një detyrim për të ndëshkuar ata që shkojnë kundër vullnetit të Perëndisë dhe përpjekje për të dëmtuar një tjetër që kompromenton lirinë, jetën e tij, apo pasurinë.
Në kapitujt III dhe IV, Locke përshkruan dallimet në mes të shtetit të natyrës dhe gjendjes së luftës. Gjendjen e natyrës përfshin njerëzit që jetojnë së bashku, qeverisen nga arsyeja, pa nevojën e një eprori të përbashkët. Gjendjes së luftës ndodh kur njerëzit të ushtrojë fuqi të padëshirueshme mbi njerëzit e tjerë, ndërhyjnë me të drejtat e tyre natyrore dhe liri, pa autoritet të përbashkët. Dallimi në mes të luftës në shoqëri dhe të luftës në natyrë varet fund, nga ata. Në shoqëri, lufta mbaron kur akti i forcës, të tilla si lufta, është e gjatë. Kur goditja e fundit është hedhur, të dyja palët mund t’i drejtohen organeve të përbashkëta për zgjidhjen përfundimtare të gabimeve të kaluara. Por në natyrë, lufta nuk ka fund deri sa partia agresive ofron paqe dhe ofron për të riparuar dëmin e bërë.Locke pohon se një nga arsyet kryesore njerëzit që po hyjnë në shoqëri është për të shmangur gjendjen e luftës.
Kapitulli v merret me përkufizimin dhe funksioni i pronës. Nëse nga arsye natyrale, ose fjala e Biblës, toka mund të konsiderohet si pronë e të gjithë njerëzve në botë për të përdorur për mbijetesën e tyre kolektive dhe të përfitojnë. Por Locke edhe beson në pronë individuale. Që prona individuale të ekzistojë, duhet të ketë një mënyrë për individët që të marrin në zotërim gjërat rreth tyre.Locke shpjegon se teoria më e mirë e të drejtës së pronësisë është i rrënjosur në faktin se çdo person zotëron trupin tij ose të saj e dhe të të gjithë punës që ai ose ajo e kryen me të. Pra, kur një individ i shton veten punës së tij fizike, e cila është pronë e tij, në një objekt të huaj apo material, objekti dhe produktet që rezultojnë bëhen pronë e tij. Locke përcakton punën si faktori përcaktues i vlerës, mjet me të cilin njerëzit e bëjnë botën e tyre një vend më të efektshëm dhe të dobishme për të gjithë.Locke shpjegon se paratë e përmbushin nevojën për një masë të vazhdueshme e me vlerë në një sistem tregtar, por ky treg i ka rrënjët ende në pronën e punës.
Pjesa tjetër e traktatit është e përkushtuar për një kritikë më specifike të qeverisë, duke theksuar sundimin e shumicës si zgjidhja më praktike për qeverinë. Ai identifikon tre elementet e nevojshme për një shoqëri civile: një ligj të përbashkët të krijuar, një organ i njohur dhe i paanshëm për të dhënë gjykimin, dhe fuqia për të mbështetur gjykimet e tilla. Ai bën thirrje për një qeveri me degë të ndryshme, duke përfshirë një legjislaturë të fortë, dhe një ekzekutiv aktiv i cili nuk e lë pas ligjvënësit në pushtet. Kah fundit të traktit, Locke më në fund arrin në çështjen e formimit të një qeverie të re. Kur shteti pushon të funksionojë për njerëzit, është shpërndarë ose është rrëzuar dhe mund të zëvendësohet. Kur qeveria është e shpërndarë, njerëzit janë të lirë për të reformuar legjislativin për të krijuar një shtet të ri civil që punon në interesin e tyre më të mirë. Locke insiston se ky sistem mbron kundër trazirave të rastit dhe rebelimin, sepse ajo i lejon njerëzit për të ndryshuar ligjet e tyre legjislative dhe pa përdorur forcë.
Kapitujt e para të traktatit te dytë do të zbulojne disa nga besimet më te rendesishme te Lokut mbi natyrën njerëzore. Disa probleme domosdoshmërisht lindin ne gjendjen e natyrore si psh disa njerëz shpesh krijojne lufte apo konflikt me njeri-tjetrin, vjedhin,jane agresive ndaj njeri-tjtrit,etj. Por Locke beson se të gjithë njerëzit kanë aftësinë për të përdorur arsyen për të gjetur rrugën e duhur morale. Ai këmbëngul se ne kemi racionalitet të mjaftueshëm për të ditur se çfarë është, dhe nuk është, në interesin tonë më të mirë.Besimi në këtë aftësi universale është thelbësore për të korrigjuar qeverinë e luftës civile. Locke beson se populli vullnetarisht krijon shoqëritë dhe qeveritë në të gjithë botën, sepse qeveria parashikon disa gjëra që gjendja e natyrore nuk mundet t’i sigurojë, si mbrojtje dhe stabilitet. Për Locke, ruajtja e lirisë personale është çelësi për një qeveri të drejtë, e cila duhet të punojë drejt individit dhe interesit më të mirë të mirëqenies së përgjithshme në çdo kohë.
Traktai i dytë i Locke shpreh edhe më prerazi se çelësi për të gjitha teoritë politike është prona dhe e drejta e pronësisë individuale të mallrave. Locke nuk e diskuton drejtpërdrejt rëndësinë e pronës deri në kapitullin IX, por sapo ai e bën këtë, prona shpejt bëhet qendër e modelit të tij për qeverinë. Në fund të fundit, Locke tha, arsyeja kryesore që njerëzit bashkohen së bashku për të formuar shoqërinë është se ata kanë prona për të mbrojtur. Ata bëhen të gatshëm të heqin dorë nga disa nga të drejtat e tyre të natyrshme për qeverisjen e një autoriteti qendrorqë t’i sigurojë atyre mbrojtjen e pronave nga një autoritet më i lartë. Ne mund të vëmë re, megjithatë, se ky shpjegim i lë ata s’kanë prona me gisht në gojë. Edhe pse idetë e Locke ishin revolucionare për kohën e tij, ata janë kritikuar nganjëherë për mungesën e trajtimit të barabartë për pronarët dhe jopronarët (dmth., të pasurit dhe të varfërit) njësoj.
Locke mbështet të drejtën e popullit për të përmbysur sundimtarët që i tradhtojnë ata. Ekzekutivi dhe legjislativi duhet të bashkëjetojnë të pavarur për të mbajtur njëri-tjetrin në kontroll. Më tej, Locke pohon se nëse një udhëheqës shkel besimin e komunitetit, njerëzit mund dhe duhet ta zëvendësojë atë menjëherë. Në mënyrë të ngjashme, në qoftë se organi legjislativ nuk i përmbush nevojat e njerëzve, ajo duhet të shpërbëhet dhe të zëvendësohet me çfarëdo forme të qeverisjes njerëz mendojnë më të mirë.